Traktaty spowiednicze, 15 w.

Opis

• Sygnatura: BK 11117
• Kopie:
  • Mf 1965
  • CD 0343
  • CD 0342
• Tytuł: Traktaty spowiednicze, 15 w.
• Miejsce i czas powstania: Włochy 15 w. 2 poł.
• Opis fizyczny: 1+194 k. 14x10 cm
• Oprawa: Pergamin biały
• Język: Łac.
• Zawartość:
  • 1r – PROLOGUS – czerwonym atramentem Quia secundum sanctum Tho[mam] in quolibet. Sacerdos [wytarte: non] absoluat aliquem nisi quem credit a deo esse absolutum. Ideo cautus fit confessor antequam audiat aliquem in confessione. Prius interroget eum que inmediate infra sequntur. Item si est uel habet aliquid peccatum quod non uult dimittere. Si verbi gratia. Si tenet concubinam in domo et non uult eam a se emittere><uenena ad malum proximi iniuste.
  • 1r-35r: ANTONINUS FLORENTINUS OP ? (Antonio Pierozzi) (1389-1459) - INTERROGATORIUM CONFESSORUM SIMPLICIUM Incipit interrogatorium confessorum simplicium [*] Ubi prius ponentur alique excommunicationes. Secundo inserentur peccata mortalia cum suis filiis. Tercio tractabitur breuiter de decem preceptis:
  • Wbrew powyższemu tekst o strukturze: 1v-3r: Excommunicationes (Percucientes uel offendentes clericos ubi est enormis iniuria][Inquisitores qui pretextum officii extorquent pecuniam illicite)
  • 3r-11r: De decem preceptis et primo circa primum s[cilicet] Non habebis deos alienos (Si falsam de fide oppinionem inuenit][parati sunt decipere proximum in multo si possent commodemor) z odnośnikami na marg. do dalszych kart od k. 65, do 95
  • 11r-18v: Sequitur de septem peccatis mortalibus et speciebus et filiabus eorum. Et primo de superbia ; z odnośnikami do dalszych kart od 96 do 118
  • 18v-21r: Incipit tercia pars de interrogationibus ad certos status hominum; z odnośnikami do dalszych kart od 119 do 179 oraz 36
  • 21r-34v: Iste sunt excommunicationes late a iure communi posite per ordinem sicut de decretalibus extrahuntur; od 30v: Excommunicationes que sequentur extracte sunt de quibusdam constitutionibus extrauagantibus editis a bonifacio 8o post compilationem libri 6i; od 31v: Excommunicatione minores que separant a sacramentis
  • f34v-35r: [Leges ecclesie, z numeracją od 1 do 11] Potest quilibet interrogari si fuit negligens, uel constempsit seruari ea atque tenetur. Unde nota quod ecclesia statuit aliquas leges quas christiani tenentur seruare. Prima lex quod quilibet tenetur celebrare festa instituta ab ecclesia. Nota tu confessor que sunt festa et quo tenetur ea seruare ][maxime illas que obligant ad mortale ut ad excommunicationem. Expliciunt leges cum ceteris supradictis.
  • 35v-37v: INTERROGATIONES - bez tytułu, inną ręką, lista pytań spowiednika [S]i respexisti aliquid sine necessitate pro uocans ad peccatum][Si timuisti deum sed timore filiali et non seruili quasi bonus christianus semper debet manere in timore dei.
  • 38r-61r ANTONINUS FLORENTINUS OP (Antonio Pierozzi) (1389-1459) – CONFESSIONALE “DEFECERUNT” RECENSIO BREVIS; Prologus super tractatu de instructione simplicium confessorum edito a v[enerabili] p[atre] f[ratre] A[ntonio] ordinis predicatorum. Tekst z podziałem na na 38r: Prologus; 38v: De potestate confessoris in audiendo confessiones et absoluendo; 42r: De casibus reseruatis diocesanis, qui sunt; 46r: De peritia confessoris, quantam debet habere; 50v: De interrogationibus faciendis a sacerdote; 52r: De casibus in quibus oportet iterare confessionem; 56v: De contritione quam debet habere penitens; 58v: De conditionibus confessionis. [D]efecerunt scrutantes scritinio. Ait psalmista. Scrutinium autem est inquisitio facta in confessione ][ Et ut dictum est absolutio ab excommunicatione debet precedere absolutionem a peccatis. Unde primus de excommunicatione interrogandum.
  • 61r-92v ANTONINUS FLORENTINUS OP (Antonio Pierozzi) (1389-1459) – INTERROGATORIUM. Incipit quoddam opusculum quod uult denominari opus imperfectum quia in eo ponuntur tantum Interrogationes ad utilitatem simplicium confessorum. Sed plura alia que pertinent ad instructionem ipsorum confessorum et de potestate absoluendi a casibus reseruatis habes in tertia parte. [P]ostquam ille qui uult confiteri dixit ex se ea que uoluit de peccatis suis ][peccauit licet actu immodico decipiant. Z podziałem na: 61r: prolog (jw); 61v: De decem preceptis et primo circa primum. S[cilicet] Non habebitis deos alienos (Quo ad astra; Quo ad aues; Quo ad ignem; Quo ad uentum; Quo ad aquam; Quo ad terram); 65r: De secundo precepto. S[cilicet] Non assumes nomen dei tui in uanum. Et primo de blasfemia (De periurio; De uoto; Quo ad religiosos; Quo ad coniuges); 69v: De tercio precepto. S[cilicet] Memento ut diem sabbati sanctifices (Quo ad cessationem; Quod ad sanctificationem); 74r: De quarto precepto. S[cilicet] Habeas in honore parentes (De gubernatione familie quia hoc preceptum est reciprocum); 75v: De quinto precepto. S[cilicet] Non occides; 78r: De sexto precepto. S[cilicet] Non mechaberis; 79v: De septimo precepto. S[cilicet] Non furtum facies (Set primo de furto interrogetur; De rapina; De sacrilegio uel circa res sacras; De usura; De fraudulentia; De falsificatione); 89v: De octauo precepto. S[cilicet] Non loqueris contra proximum tuum falsum testimonium. De mendatio hic agendum et de detractione que est contra hoc preceptum. Et primo de mendatio (De detractione per quam aufertur fama alterius et multiplicatur nota); 91r: De nono precepto. S[cilicet] Non desiderabis uxorem proximi tui; 92r: De decimo precepto. S[cilicet] Non concupisces rem proximi tui; 92v-116r DE VITIIS CAPITALIBUS: Incipit secunda pars de uitiis capitalibus et speciebus et filiabus eorum De superbia que est secundum Gregorium regina omnium capitalium uiciorum et est uicium multum subtile][Si horrorem habuit ad uitam futuram. 92v: Et primo de superbia (Presumptio, Ingratitudo; De inobedientia; De scismate; De infidelitate; De ambitione; Derisio; Indicium temerarium; Curiositas; Adulatio; Inanis gloria; De immodestia. Et primo uirorum; Quo ad inmodestiam mulierum; [marg.] Ypocrisis; Iactantia; Contentio; Discordia; Pertinatia; Singularitas siue presumptio nouitatum); 100r: De secundo peccato. S[cilicet] Inuidia et speciebus et filiabus suis (Odium; Susurratio; Exultatio in aduersis; Tristicia in prosperis); 101v: De tertio peccato mortali. S[cilicet] Ira et speciebus et filiabus eius (Indignatio; Tumor mentis; Clamor [ex “contumelia” corr.]; Contumelia; [marg. górn.] de blasfemia; De rixa; Seditio; De bello); 103r: De quarto mortali peccato. S[cilicet] Acedia et filiabus eius (Desperatio; Malicia aggrauans; Rancor; Pusillanimitas; Torpor seu pigricia; Vagatio mentis; Negligentia; Negligentia confessionis; Negligentia circa communionem); 107v: De quinto peccato mortali. [Scilicet] Auaritia et speciebus eius (Proditio; Acceptio personarum; Turpe lucrum; Ludus; Inquietudo; Avaritia in retinendo; Avaritia in amando; Prodigalitas); 112r: De sexto peccato mortali. S[cilicet] gula e speciebus et filabus suis (De ieiunio; De filiabus gule et primo ebetudo; Inepta leticia; De choreis; Multiloquium; Immunditia, Pollutio); 114v: De septimo peccato mortali. S[cilicet] luxuria et filiabus ipsius (De delectatione morosa; Filie luxurie; ([marg.] cecitas mentis; precipitatio; inconsideratio; [marg.] inconstantia; amor sui; odium dei; amor uite presentis; horror futuri seculi); 116r: De aliis que pertinent ad indicium luxurie circa coniugium, Vide infra de coniugatis. 116r-176v DE INTERROGANTIBUS AD STATUS HOMINUM. Incipit tertia pars de interrogantibus ad certos status hominum. Et primo ad coniugatos; [N]unc formande sunt interrogationes pertinentes non ad omnes sed ad quosdam status hominum][a domino papa pro ultimo articulo mortis ut in eadem littera uel concessione indulgentie domini nostri pape plenarie continetur. In domine p[atri] et f[ilii] et s[piritus] s[ancti]. Amen. z podziałem na 121v: Circa predicta sic possunt formari interrogationes, 122v: Ad principes et barones; 127r: Ad iudices seu quemcumque habentem auctoritatem; 129v: Ad aduocatos et procuratores et notarios; 132r: Ad doctores et scolares; 134r: Ad medicos et aromatarios; 135r: De aromatariis; 135v: Ad mercatores et campsores et prosonetiis; 137v: De prosoneta uel mediatore; 138r: Circa artifices et mechanicos; 138v: Ad lanificum; A setaynolo; A tabernario; 139r: De macellario; De pistore; De sartores [pannorum]; 139v: De aurifice; De cerdone; De ferraro; De locatore [equorum]; Ad istrionem et musicum; Ad seruientes; 140r: Ad rusticos et agricolas; Ad meretrices; 141r: Ad pueros et puellas; 141v: De clericis; 145r: Ad beneficiatos et canonicos; 150r: Ad religiosos et religiosas; 156v: De excommunitione religiosorum; 158r: Ad prelatos in communi; 161v: Ad episcopos et alios superiores; 168r: De absolutione et penitentie inuentione (169r: Absolue eum per istum modum; Absolue eum isto modo uidelicet); 172r: Ad infirmos; 174v: Absolutio pape quotidiana; 175r: Forma absolutionis generalis uel prouincialis; Casus ministri; 175v: Excommunicationes a quibus non absoluitur nisi a papa; 176r: Absolutio; 176v - Finis deo gracias.
  • 177r- pusta z liniowaniem
  • 177v - pusta z liniowaniem; wtórny zapis nutowy niewprawną ręką
  • 178r-189v ANTONIUS DE BUTRIO (?) (c. 1338-1408) ET ALII - CONFESSIONALE (zapewne bez początku - ubytek składki, zob. Ubytki): [V]irtus sicut dicit Augustinus est bona qualitas mentis, qua recte uiuitur, qua nemo male utitur ][Aut per ignem comburentur. Aut per furem rapientur. Aut in undis submergentur. Aut infirmitatibus expendendtur. Deo gracias. Laus deo Compositum per eximium utriusque doctorem dominum antonium de butrio z podziałem na: // 1: 178r-184v [= ks. 3, rozdz. 7-23, w: Il Breviloquium, s. 124-137]: 178r: Quid sit virtus quot sunt uirtutes et que dicantur theologice et que cardinales; Quid sit fides quid articulus et quot sunt articuli; 179v: Quid sit spes et quomodo differt a fide; Quid sit caritas que sunt diligenda ex caritate et quis sit ordo diligenciarum; De prudencia et speciebus eius; 180r: De temperancia et speciebus eius; 180v: De fortitudine et speciebus eius; 181r: De iusticia et speciebus eius; 181v: De donis quomodo differant a beatitudinibus fructibus et sacramentis; 182r: De dono sapientie et actu ipsius; De dono intellectus et actu ipsius; 182v: De dono sciencie et actu ipsius; De dono consilii et actu ipsius; De dono fortitudinis et actu ipsius; 183r: De dono pietatis et actu ipsius; De dono timoris et actu ipsius; 183v: De septem beatitudinibus et quomodo perficiunt animam; // 2: 184r-187r [= część Confessional C, w: J.T. Cubells, s. 54 nn.]:184r: Videndum est quando unumquodque peccatum sit mortale et quando ueniale; 184v: De inuidia; 185r: De ira; De accidia; 185v: De auaricia; 186r: De gula; 186v: De luxuria; // 3: 187r-189v [= Confessionale domini Antonij de Butrio etc., Venetiae 1508, od składki h3; egz. Roma, Bibliotheca Allesandrina, Segn.: a-g⁴ h⁶]: z podziałem na: 187r: Quomodo confessor debet docere confitentem; De inquisicione confessoris erga confitentem; 187v: De condicionibus ad confessionem requisitis; Qualiter confitens incipiat suam confessionem; Que requiruntur ad uerum confitentem; De considerandis circa peccatum; 188r: De cauendis in confessione; De septem modis querendi circa peccata; De interrogandis circa decem precepta legis; 188v: De interrogandis circa septem peccata mortalia; De uoto a condicionibus uotorum; 189r: De iuramentis et diuersitate ipsorum; Errores contra septem uirtutes principales; De impedientibus hominem ne confiteatur. Et sunt quattuor; De recepcione corporis christi; 189v: Do homicidio spirituali et temporali; De quadruplici remuneracione decimarum; Laus deo.
  • 190v ręką jw. pojedyncza zapiska: hec sunt decem peccata legis Unum cole deum, nec iures uana per eum, sabata sanctifices, habeas in honore parentes][non ulli nuptam nec rem cupias alienam
  • 191r-194r ręką jw. zapiski łac. i wł. m.in. o siedmiu grzechach głównych, pięciu zmysłach, siedmiu sakramentach itp., na k. 191r, 191v, 192r tabelki. De septem uiciis capitalibus sub isto nomine... Et primo de superbia et quomodo ipsa nascitur][quintus est peccatum sacrilegiorum, diuinatorum et incantatorum eius [inną ręką:] Si deus est animus nobis ut (tj. Dist. Cat., lib. I, 1)
• Hasła przedmiotowe:
  • Sakramenty katolicyzm 15 w.
  • Teologia katolicka 15 w.
  • Spowiedź podręczniki 15 w.
• Uwagi:
  • Ta podręczna (obecnie 14x10 cm; pierwotnie nieco większa; zob. wyżej: składki) kolekcja spowiednicza powstała w 2 poł. XV w. na terenie Włoch, gdzie używana była - jak wskazują zapiski wernakularne w ostatniej części - również w wiekach kolejnych. Z tego okresu pochodzi też częściowo nieczytelna zapiska własnościowa sporządzona przez bliżej nieznanego brata Dominika z Nasu (wł. Naso na Sycylii ?). Na kolekcję spowiedniczą składają się przede wszystkim dziełka, których autorem był Antonio Pierozzi (Antoninus Florentinus), dominikanin i późniejszy arcybiskup Florencji (od 1466 r.), kanonizowany w 1523 r. Najobszerniejsze z nich, tu zatytułowane Tractatus de simplicium confessorum, to popularne Confessionale Defecerunt (w tzw. redakcji krótszej, redactio brevis), powstałe w latach 1437-1439 (Bertelli, s. 274-275; por. Kaeppeli, s. 92), znane obecnie z blisko 300 kopii rękopiśmiennych i wielokrotnie drukowane (Bartelli, s. 275 nn.; Kaeppeli, s. 92-96). Tu do identyfikującego autora prologu oraz dwóch wyraźnie wydzielonych ksiąg (De instructione confessorum (-oris) oraz Interrogatorium) dołączono, bez nadpisu, krótki traktat o rozgrzeszeniu (De absolutione et penitentie inuentione). W stosunku do porównanych wersji inkunabułowych można w egzemplarzu zaobserwować przemieszczenia treści. Drugą zasadniczą część kodeksu, spisaną inną ręką, tworzy kompilowany traktat spowiedniczy (por. Zawartość), prawdopodobnie bez początku (zob. Ubytki), tu przypisany Antoniemu de Butrio (z Budrio), profesorowi obojga prac na uniwersytecie w Bolonii. O wczesnonowożytnej historii kodeksu zaświadczają - w sposób niepełny - nota własnościowa (k. 30r), kilka zapisek marginalnych (zob. wyżej) oraz, przede wszystkim, szereg notatek wciągniętych na ostatnie, puste, karty kolekcji (190r-194r). Ciekawym dodatkiem wtórnym na k. 177v jest niewprawną ręką poczyniony zapis nutowy (k. 177v). W XX w. kodeks stał się własnością znanego monachijskiego antykwariusza Jacquesa Rosenthala. Doszło do tego w niesprecyzowanym bliżej czasie i okolicznościach, ale najpóźniej w 1925 r., kiedy to opublikowany został katalog wystawionych na sprzedaż średniowiecznych rękopisów z kolekcji Rosenthala, gdzie kodeks nasz figuruje (Rosenthal, s. 11-12, poz. 10). W stosunku do zawartego tam opisu (wówczas 202 kart) w obecnej postaci kodeksowi brak kilkunastu kart, dodana została doń również foliacja ołówkiem. Nieznane pozostają losy rękopisu między zbyciem go przez J. Rosenthala a zakupem przez BK PAN w poznańskim antykwariacie „Dom Książki” w 1965 r.
  • Ubytki: niedoskonałości pergaminu naprawiane przez spisaniem k. 18; Między składką XVIII a XIX brak jednego kwinionu (nieciągłość foliacji średniowiecznej). Ubytek karty 27 (pierwotnej foliacji) między obecnymi 26 a 27 (foliacja średniowieczna zachowana). Piętki lub podklejki (?) między (obecnej foliacji) k.: 90-91, 108-109, 114-116, 120-121; 123-124, 178-179.
  • Iluminacje: liczne proste inicjały czerwone i niebieskie na 3-2 w., zaś od k. 178r tylko czerwone. Czasem pozostawione puste miejsca na inicjał (35v, 36r, 38r, 61r, wszystkie od 178r). Manikuły z różnych wieków na k. 10r, 38v, 45v, 48v, 49v, 51v, 70v, 78v, 112r (dwubarwna), 120v, 121r (dwubarwna), 123r, 124v, 134v (dwubarwna), 171v (dwubarwna).
  • Pismo: minuskuła humanistyczna, włoska, kilku rąk XV w. Tekst w jednej kolumnie. Zapis czysty. Wyraźnie odmienny charakter k. 1-176v (Antoninus Florentinus i dodatki) oraz kursywnie 178-189v (Butrio i dodatki), przy czym w części pierwszej wyróżniają się k. 35v-37v. Probationes współczesne spisaniu: k. 8r, 9r. Nowożytne probationes (?) k. 1r, 69v, 105r, 110r. Szkicowy zapis nutowy nowożytny (wtórny) na k. 177v Notatki marginalne wtórne na k. 123r: contra libertatem ecclesiasticam, 124r: emunitatem ecclesiarum uiolauit, 124v: extra de emunitate ecclesiarum libro 6-o; 169v: cum eo(us) et lancea contra nos.
  • Składki: głównie kwiniony: I5 (1-10), II5 (11-20), III4 +1 (21-29); IV4 (30-37); V5 (38-47); VI5 (48-57); VII5 (58-67); VIII5 (68-77); IX5 (78-87); X5 +1 (88-98); XI4 +1 (99-107); XII5 (108-117); XIII5 (118-127) +1 (128); XIV5 (128-137); XV5 (138-147); XVI5 (148-157); XVII5 (158-167); XVIII5 (168-177); XIX5 (178-187); XX1 (188-189); XXI2 +1 (190-194) Foliacja średniowieczna (od 1 do 203) czerwonym atramentem współczesna spisaniu rękopisu, nierzadko obcięta przy zmniejszaniu rękopisu. Obok również foliacja (od 1 do 194) ołówkiem (XX w.). Zachowane reklamanty otoczone dekoracyjnie kartuszem, czasem zdobionym czerwonym atramentem na k. 10v, 20v, 29v, 47v, 57v, 67v, 77v, 87v, 97v, 107v, 117v, 127v, 137v, 147v, 157v, 167v. Brak kustoszy.
  • Zapiski wskazujące na proweniencję: k. A ołówkiem XX w. (już BK PAN?) “Antoninŭs Florentinŭs 8o 20726 ZB 83554 Kart. 194 J I 3 Traktat o wierze włoskie, Gotico-antiqua 15 w. -„ k. 30r na marginesie górnym ręką XVI-XVIII w. „hic liber est meus, qui uocor (?) fr[ater] dominicus de nasu et [nieczyt.]”.
  • Filigrany: k. A: widoczny fragment tarczy herbowej oraz labry. Wyklejka okładziny tylnej: ucięty na początku napis „[...]760 I?A?[dalej nieczyt.]”, co może wskazywać na produkcję papieru w 1760 r. i, co za tym idzie, ponowne oprawienie rękopisu w 2 poł. XVIII w.
  • Pergamin: cienki, miejscami przezroczysty, ale przeciętnej jakości. Liniowany przeważnie rysikiem ołowianym, choć miejscami również jasnym brązowym atramentem, tekst w jednej kolumnie, zasadniczo powyżej pierwszej linii, zwykle 23-25 wierszy na k. Papier ochronny nienumerowanych wyklejek okładzin przedniej i tylnej dość sztywny, jednolity. Inny, cieńszy, papier (zob. filigrany) dla obecnej k. A.
  • Proweniencja: Włochy; brat Dominik de Naso (Nasu, Sycylia); Jacques Rosenthal (Monachium, 1925); (?); Antykwariat Naukowy „Dom Książki” w Poznaniu (sprzedaż 1965); Biblioteka Kórnicka PAN.
  • Oprawa miękka pergaminowa (jasna skóra), wczesnonowożytna.
• Opracowania:
  • Literatura: J. Rosenthal, Bibliotheca Medii Aevi Manuscripta, Bd. 1: Einhundert Handschriften des abendländischen Mittelalters vom neunten bis zum fünfzehnten Jahrhundert, (Katalog 83), München 1925, s. 11-12 (poz. 10); T. Kaeppeli, Scriptores ordinis praedicatorum medii aevi, t. 1, Roma 1970, nr 256, s. 80 nn. G. Aranci, I “confessionali” di S. Antonino Pierozzi e la tradizione catechistica del ’400, “Vivens Homo” 1992, 3, s. 273-292; P.F. Howard, Beyond the Written Word: Preaching and Theology in the Florence of Archbishop Antoninus, 1427-1459, (Quaderni di Rinascimento 28), Firenze 1995; Antonino Pierozzi OP (1389-1459). La figura e l’opera di un santo arcivescovo nell’Europa del Quattrocento (Atti del Convegno internazionale di studi storici (Firenze, 25-28 novembre 2009)), red. L. Cinelli, M. P. Paoli, Firenze 2012; Confessionale domini Antonij de Butrio vtriusque iuris doc., Venetiae 1508 [?] - egz. Roma, Bibliotheca Allesandrina, Segn.: a-g⁴ h⁶; Josep Torné Cubells, Els confessionals del MS. 117 de la Biblioteca Universitària de Barcelona, "Analecta Sacra Tarraconiensia" 65, 1992, s. 7-140;Il Breviloquium super libros Sententiarum di Gherardo da Prato, wyd. M. da Civezza, Prato 1882.
  • Brak edycji krytycznej, por.: T. Kaeppeli, Scriptores ordinis praedicatorum medii aevi, t. 1, Roma 1970, nr 256, s. 92-96. (bez tego rękopisu); S. Bertelli, Appunti sulla tradizione manoscritta dei Confessionali di Sant’Antonino, [w:] Antonino Pierozzi OP (1389-1459). La figura e l’opera di un santo arcivescovo nell’Europa del Quattrocento (Atti del Convegno internazionale di studi storici (Firenze, 25-28 novembre 2009)), red. L. Cinelli, M. P. Paoli, Firenze 2012, s. 273-286 (bez tego rękopisu).