MEDYCY

Poznasz pionierów medycyny światowej i polskiej. Zobaczysz cenne księgi doktorów, zajrzysz do notatek medycznych.

Rycina z 1507 r. przedstawiająca medyka przy łożu chorego (Sebastian Brant, Navis stultifera, Bazylea 1507).

Choroby towarzyszą ludzkości od zawsze, jednak nie od początku mogła ona liczyć na fachową pomoc wyuczonego specjalisty. Zawód lekarza jest zatem młodszy niż ludzkość, choć raczej niewiele. A wszystko zaczęło się zapewne od przypadku. Ludy pierwotne uczyły się, że spożywanie silnie działającej rośliny może spowodować niespodziewane skutki.

Metoda obserwacji umożliwiła poznanie wielu roślin wywołujących wymioty, sen czy odurzenie. Empirycznemu pojmowaniu świata towarzyszyło jednak myślenie magiczne. Człowiek pierwotny nie umiał sobie wytłumaczyć wszystkich zjawisk natury: jeśli po strasznej burzy ukazywała się tęcza, to może był to znak, że istnieje gdzieś jakaś potęga, którą można przebłagać? A jak miał pojąć fakt, że zupełnie zdrowy wojownik pada nagle na ziemię z powodu niewielkiej rany i w strasznej konwulsji (tężcu) umiera? U wszystkich ludów pierwotnych bardzo wcześnie pojawiła się wiara w siły nadprzyrodzone, a co za tym idzie, szereg obrzędów religijnych. Prehistoryczny lekarz był kombinacją kapłana, czarownika i medyka. Musiały minąć tysiące lat, by wykształcił się zawód o charakterze świeckim, wolnym od domieszki magii.

MEDYCY

ca 460 - ca 377 p.n.e.
ca 40-ca 90
ca 130-ca 200
X w.
ca 1270-ca 1326
1493-1541
ca 1510-1590
1523-1562
1532-1602
1530-1606
1603-1675
1742-1812
1743-1816
1800-1846
1813-1850
Larisa Kos Rzym Pergamon Rzym Persja Bolonia Bazylea Paryż Padwa Praga Lipsk Heidelberg Genewa Kraków Lukka Paryż Padwa Leszno Podole Łowicz i Warszawa Kalisz Kraków Poznań Poznań

    Hipokrates

    OJCIEC EUROPEJSKIEJ MEDYCYNY

    Życie Hipokratesa przypadło na złotą epokę w dziejach greckiej cywilizacji. Wspaniale rozwijał się teatr, kwitła filozofia, sztuka, historiografia. Także w medycynie dokonał się istotny przełom: po raz pierwszy zakwestionowano zjawisko boskiej interwencji w przebieg choroby na rzecz metod racjonalno-empirycznych w procesie leczenia. Twórcą nowej koncepcji był Hipokrates (ca 460-ca 370 p.n.e.).

    Ojciec europejskiej medycyny pochodził z rodziny Asklepiadów (związanej z kultem Asklepiosa, boga sztuki lekarskiej). Urodził się na wyspie Kos, która szczyciła się starą szkołą lekarską funkcjonującą przy świątyni. Szczegóły jego życia owiane są legendami; wiadomo jedynie, że medycyny uczył się najpierw od ojca, a później podczas długotrwałych podróży po Grecji. Nie wiadomo też dokładnie, czy wszystkie przypisywane mu prace, zebrane przez uczonych w Corpus Hippocraticum, są rzeczywiście jego autorstwa. Najważniejsze z nich to: słynna Przysięga (pochodząca prawdopodobnie ze szkoły w Kos), O należytym wyglądzie lekarza (wskazówki filozoficzne o podstawach medycyny), Aforyzmy (tłumaczone na wszystkie języki), O klimatach, wodach i miejscach (ówczesna „geografia lekarska”). Prócz tego Corpus zawiera pisma z zakresu anatomii, fizjologii, patologii, terapii, dietetyki, chirurgii, położnictwa.

    Historia nazwała Hipokratesa ojcem medycyny nie tylko dlatego, że jego pisma stanowią najstarszy podręcznik lekarski. Medyk z Kos jako pierwszy zajął stanowisko czysto zawodowe i choć korzystał z wielusetletniego dziedzictwa szkół Asklepiosa, zerwał jednak zdecydowanie z supremacją świątyń. Jego zdaniem lekarz może być równy bogom, gdy wyróżnia się bezinteresownością, wyrozumiałością i skromnością. Powinien być ponadto czysty, uważny, rozumny, szybki w podejmowaniu decyzji, zwięzły w mowie, wolny od przesądów, gotowy do udzielania pomocy, dokładny w badaniu.

    Hipokrates, lekarze greccy

    Dioskurides

    POCZĄTKI FARMAKOLOGII

    Pedanius Dioskurides (ca 40-ca 90), Grek z pochodzenia (urodził się w Anazarbos w Cylicji), przez większość życia związany był z Cesarstwem Rzymskim. Wykształcenie zdobył w Aleksandrii, a następnie pracował jako lekarz wojsk rzymskich. Wraz z legionistami przemierzał duże odległości, na cesarskich okrętach dotarł do wielu krajów śródziemnomorskich. Przy tej okazji przyswoił szeroką wiedzę o świecie zwierząt i roślin, którą zebrał w pięciotomowym podręczniku leków Materia medica. Wymienił w nim wszystkie znane wówczas naturalne lekarstwa: ponad 600 roślin, 35 produktów zwierzęcych i 90 minerałów. Część botaniczna monumentalnej pracy zawierała szczegółowy opis każdej rośliny: jej kształtu, leczniczych właściwości, sposobu przygotowania mikstury oraz jej dawkowania. Aż do czasów nowożytnych farmakologia Dioskuridesa pozostała podstawowym podręcznikiem medycyny europejskiej i najczęściej używana księgą na uniwersytetach.

    Tak istotny i pożądany przez akademików tekst należało intensywnie powielać, by jak najwięcej uczonych miało do niego dostęp. Przed wynalezieniem druku Materia medica krążyła w odpisach rękopiśmiennych. Jednym z najpiękniejszych jest iluminowany tzw. „Dioskurides wiedeński”, który został sporządzony w VI w. w Bizancjum, a w 1569 r. trafił do Wiednia, gdzie do dziś przechowany jest w Oddziale Rękopisów Österreichische Nationalbibliothek jako Codex Vindobonensis (sygn. med. gr. 1). W epoce drukarstwa łacińska wersja podręcznika Dioskuridesa uprzedziła wersję grecką. Pierwsze wydanie Materia medica po łacinie ukazało się w 1478 r., natomiast w języku oryginalnym dopiero w r. 1499 w Wenecji, w znakomitej oficynie Alda Manucjusza.

    Ziołolecznictwo * farmakologia * receptury leków * lekarze greccy * lekarze nadworni * Hieronim Spiczyński * zielniki

    Galen

    KODYFIKATOR MEDYCYNY

    Galen (ok. 130-ok. 200) był drugim po Hipokratesie najsłynniejszym lekarzem starożytności. Urodził się w greckim Pergamonie. Jako 17-latek zaczął uczęszczać do szkół lekarzy pergamońskich, a następnie wyruszył w 9-letnią podróż, podczas której zgłębiał wiedzę medyczną. Po powrocie do rodzinnego miasta został lekarzem gladiatorów. Kilka lat później związał się z Rzymem, by ostatecznie objąć posadę nadwornego medyka cesarza Marka Aureliusza.

    Podstawową zasługą Galena było zebranie całej wiedzy medycznej w jeden system i stworzenie koncepcji, która do czasów nowożytnych cieszyła się niemal absolutnym autorytetem. Medyk z Pergamonu zaproponował trzy rodzaje terapii: uregulowanie trybu życia, leczenie farmakologiczne i odprowadzanie szkodliwych soków. Ogromnym zaufaniem darzył zwłaszcza tę pierwszą, uznawał bowiem odżywianie i styl życia za ważne przyczyny chorób. Główną zasadą leczenia było contraria contrariis czyli „przeciwne leczy się przeciwnym”: jeśli ciało jest dziesięć numerów cieplejsze niż przeciętnie i siedem numerów suchsze, to wówczas środek leczniczy musi być dziesięć numerów zimniejszy i siedem wilgotniejszy. W leczeniu zalecał stosowanie rozmaitych preparatów przyrządzanych ze składników naturalnych (roślinnych, zwierzęcych, mineralnych), które miały wpływać na podniesienie czy też obniżenie poziomu wilgotności i ciepła organizmu, i tym samym doprowadzać do równowagi pomiędzy sokami ciała.

    lekarze greccy * lekarze nadworni * Hipokrates * anatomia * sekcja zwłok

    ‚Ali ibn al-‚Abbas al-Magusi

    MEDYCYNA ARABSKA

    Okres największego rozkwitu kultury arabskiej trwał między VII a XIII w. na rozległym obszarze, którego jeden kraniec wyznaczała Mezopotamia, a drugi – Półwysep Iberyjski. Dwoma sercami imperium były wspaniałe miasta: Bagdad na wschodzie oraz Kordoba na zachodzie. Arabowie oddali wówczas nauce wielkie zasługi, gromadząc rękopisy greckie, syryjskie, hebrajskie, perskie, hinduskie i tłumacząc je na język arabski. Przekładano przede wszystkim dzieła medyczne, matematyczne, astronomiczne, geograficzne i alchemiczne. Tłumaczenia te mają do dziś kapitalne znaczenie, gdyż są często jedynymi zachowanymi wersjami zaginionych tekstów starożytnych.

    Świat arabski słynął ze znakomicie rozwiniętego szpitalnictwa. Bardzo wcześnie, bo już w VIII w. przy szpitalach zaczęto tworzyć szkoły lekarskie. W tym samym wieku funkcjonowała pierwsza apteka w Bagdadzie. Tutaj także, około 830 r., kalif Mamun założył „Dom Mądrości” – akademię wyposażoną we własną bibliotekę. Pracował tam zespół uczonych, z których najsłynniejszym był Joannitius (809-873) – tłumacz 129 prac Galena. Wśród ponad 400 wybitnych medyków arabskich tego okresu na uwagę zasługuje Awicenna (Abu Ali ibn Sina, 980-1037) lekarz nadworny kalifa Bagdadu, autor Kanonu medycznego – bardzo popularnego i często wydawanego w Europie dzieła, które było podstawą nauczania medycyny na uniwersytetach.

    Nieco starszy od Awicenny, 'Ali ibn al-’Abbas al-Magusi (X w.), pochodził z perskiego miasta Ahwaz. Praktykował medycynę w Badgadzie, a następnie został lekarzem księcia Aḍud al-Dawla (założyciela słynnego bagdadzkiego szpitala). To właśnie jemu zadedykował swój traktat Kitab al-malaki (Księga królewska), który był jednym z najobszerniejszych i najlepiej zaplanowanych kompendiów wczesnego okresu arabskiej literatury medycznej. Al-Magusi podzielił swoje dzieło na dwie główne księgi: pierwszą poświęcił zasadom teoretycznym, drugą – aspektom praktycznym. Wśród zagadnień poruszanych w księdze pierwszej znajduje się m.in. teoria humoralna Galena, anatomia narządów, klasyfikacja i przyczyny chorób, diagnostyka (na podstawie tętna, uryny, gorączki, śliny). Księga druga, praktyczna, omawia ogólne zasady higieny i dietetyki, terapię ziołami, leczenie obrzęków, oparzeń, ukąszeń i zatruć, leczenie schorzeń układu oddechowego, pokarmowego i płciowego. Na końcu znajdują się rozdziały poświęcone chirurgii oraz recepturom leków złożonych.

    lekarze nadworni * Galen * Schola Salernitiana

    Mondino de’ Luzzi

    ODNOWICIEL ANATOMII

    W XII w. uniwersytety nie nauczały anatomii na podstawie sekcji zwłok, dostosowując się do panujących praktycznie od II w. regulacji religijno-prawnych, które zabraniały naruszać ciała zmarłych ludzi. Wykładowcy medycyny ograniczali się do przekazywania dzieł autorów antycznych, zwłaszcza Galena.

    Pierwsze sekcje zwłok w średniowiecznej Europie miały miejsce we Włoszech w końcu XIII w. W 1302 r. w Bolonii została przeprowadzona pierwsza udokumentowana autopsja medyczno-sądowa. Zarządził ją anatom, Bartolomeo de Varignana, w celu stwierdzenia przyczyny zgonu w przypadku domniemanego otrucia. Publiczne sekcje na uniwersytetach zapoczątkowała Bolonia, później dołączyła do niej Padwa, Perugia, Montpellier i Florencja. Używano zasadniczo wyłącznie ciał skazańców, dlatego ośrodki naukowe zaopatrywały się u katów.

    Najsłynniejszym wykładowcą prowadzącym pokazy publiczne był wówczas Mondino de’ Luzzi (ok. 1270-ok. 1326). Pochodził z wpływowej florenckiej rodziny, a całe dorosłe życie związany był z uniwersytetem w Bolonii, najpierw jako student, później jako profesor anatomii i chirurgii. Do jego najistotniejszych zasług należało przywrócenie wykładów z anatomii do programu studiów medycznych oraz aleksandryjską praktykę sekcji zwłok. Od ok. 1315 r. prowadził wykłady i pokazy publiczne. Liczba uczestników sekcji wynosiła od 20 do 30 osób. Pokaz trwał cztery dni i przeprowadzany był według określonego schematu: pierwszego dnia jama brzuszna, drugiego – klatka piersiowa, trzeciego – czaszka i mózg, czwartego – kończyny i kręgosłup, z omówieniem mięśni, naczyń krwionośnych, nerwów i kości. Demonstracja obejmowała także interpretację procesów zachodzących wewnątrz ciała ludzkiego. Podczas takich pokazów profesor anatomii najczęściej siedział w oddaleniu na dużym, ozdobnym krześle i odczytywał wykład anatomiczny, a samą sekcję przeprowadzał chirurg. Luzzi, w odróżnieniu od innych, wykonywał autopsję osobiście.
    Bogate doświadczenie zaowocowało powstaniem podręcznika, który na wiele lat stał się podstawą nauczania medycyny na europejskich uniwersytetach. Anathomia Mundini (1316) Luzziego była pierwszą od czasów starożytnych rozprawą całkowicie poświęconą anatomii i opartą na wynikach sekcji zwłok ludzkich. Dzieło to powszechnie wykorzystywano przez dwa kolejne stulecia, aż do czasów flamandzkiego anatoma Andreasa Vesaliusa.

    anatomia * sekcja zwłok * Galen * lekarze włoscy * Andreas Vesalius * chirurg * cyrulik

    Paracelsus

    NATURA I ALCHEMIA

    Philippus Aureolus Theophrastus Bombastus Paracelsus von Hohenheim urodził się w szwajcarskim Einsiedeln w 1493 r. Jego ojciec był uczonym lekarzem, obeznanym z tajnikami alchemii i dysponującym licznymi dziełami starożytnych mistrzów. Syn w swoich pismach wspominał go z wdzięcznością jako pierwszego nauczyciela. Paracelsus studiował na uniwersytetach w Bolonii i Ferrarze, gdzie uzyskał tytuł doktora nauk medycznych. Prawie całe swoje życie spędził na wędrówkach z miasta do miasta. Objechał całe Niemcy, Holandię, Danię, Prusy, Polskę, Litwę, Wołoszczyznę, Siedmiogród, Dalmację, Włochy, Hiszpanię, Francję i Anglię. Szukał towarzystwa cyrulików, łaziebników, owczarzy, kowali, bab-zielarek, a nawet pogardzanych powszechnie katów – i od nich uczył się tajemnej sztuki leczenia. Jako lekarz-praktyk nie miał sobie równych.
    W 1527 r. Paracelsus otrzymał szansę osiedlenia się na stałe. Rada miejska Bazylei, wbrew woli Wydziału Medycznego, powołała go na stanowisko lekarza miejskiego i profesora medycyny na uniwersytecie. Ogromna biegłość lekarska, ale i kontrowersyjne postepowanie jednały mu nieprzyjaciół wśród lekarzy. Paracelsus nie zamierzał wykładać Galena i Awicenny, a co więcej, nauczał po niemiecku zamiast po łacinie. Kolejne wszczynane przez niego skandale i wybuchowy temperament sprawiły, że musiał uciekać z Bazylei. I znów rozpoczął tułacze, pełne nędzy i przygód życie. Zmarł w ubóstwie w Salzburgu w 1541 r. Wydany po jego śmierci druk okolicznościowy głosił: cały swój majątek oddał biednym, niech Bóg da mu wieczne życie.

    Niewielka część ze sporego dorobku pisarskiego Paracelsusa ukazała się drukiem za jego życia. Do kompletnej edycji dzieł przystąpiono dopiero pół wieku po jego śmierci. Naczelną ideą jego rozpraw był postulat stworzenia nowej medycyny, która wzorowałaby się na obserwacji natury i doświadczeniu. Istotny udział w proponowanym przez niego światopoglądzie medycznym miała astrologia, alchemia, magia i okultyzm.

    Galen * Awicenna * alchemia * chirurg * apteka * ziołolecznictwo * cyrulik

    Ambroise Paré

    RENESANSOWY SAMOUK

    W średniowieczu wykształcił się nowy rodzaj pomocnika lekarza – chirurg (po polsku zwany cyrulikiem). Im bardziej średniowiecznym medykom wydawało się, że nie przystoi im wykonywanie ręcznych zabiegów, tym bardziej stawali się potrzebni zawodowcy, który robili wszystko: golili, strzygli włosy, wycinali odciski, nacierali, masowali, stawiali bańki. Z czasem wykonywali zabiegi coraz trudniejsze, takie jak puszczanie krwi i nastawianie złamań. Tego rodzaju praktykiem był Ambroise Paré (1509?-1590) pochodzący z małego miasteczka genialny, bystry obserwator, który znacząco wpłynął na rozwój chirurgii. Nigdy nie studiował medycyny, ani nie uczył się łaciny. Pisał wyłącznie po francusku.

    Od lat chłopięcych uczył się balwierstwa i początkowo jako prosty cyrulik pomagał w opatrywaniu rannych podczas wypraw wojennych. Zrewolucjonizował leczenie ran postrzałowych – właściwie zupełnie przypadkowo. W ówczesnej epoce panowało przekonanie, że obrażenia spowodowane przez pociski są zatrute, a truciznę najskuteczniej zneutralizować można przy pomocy wrzącego oleju. Pewnego razu podczas jednej z bitew we Włoszech chirurgowi zabrakło oleju. Z konieczności, części rannym założono „zwyczajne” opatrunki. Nazajutrz okazało się, że rany zalane wrzącym olejem wyglądały zacznie gorzej niż te, które potraktowano inaczej: były zaczerwienione, obrzęknięte i bolesne, a ranni z bólu nie mogli spać. Chorzy, którzy oleju nie dostali byli natomiast wypoczęci, a ich rany w dużo lepszym stanie. W 1545 r. Paré ogłosił wyniki swoich obserwacji i wkrótce wielu medyków zaczęło go naśladować.
    W 1552 r. został mianowany chirurgiem królewskim, w 1554, mimo braku wykształcenia i przy sprzeciwie paryskiego wydziału medycznego, został przyjęty do Collége de St. Come – prestiżowego francuskiego kolegium chirurgów.

    Paré napisał ponad 20 ksiąg; jedną z najważniejszych było monumentalne Dziesięć ksiąg o chirurgii – praca wydana w Paryżu w 1564 r. (Dix livres de la Chirurgie). W 1594 r. we Frankfurcie nad Menem ukazały się dzieła zebrane Parégo: Opera chirurgica Ambrosii Paraei.

    chirurg * cyrulik * operacja plastyczna nosa * Wojciech Oczko

    Gabriele Falloppio

    ZŁOTY WIEK ANATOMI

    W XVI w. wśród nauk przyrodniczych na czoło wysunęła się przede wszystkim anatomia. W swej fascynacji ludzkim ciałem anatomowie byli nieodrodnymi synami epoki renesansu. Punktem zwrotnym stały się ustalenia Andreasa Vesaliusa (1515-1564), który doszedł do przekonania, że anatomia Galena jest anatomią małpy, a nie człowieka. Wydane w 1543 r. dzieło De humani corporis fabrica legło u podstaw nowożytnej nauki o budowie organizmu człowieka. Książka zawierała ponad 300 drzeworytowych ilustracji prezentujących szczegóły anatomiczne.

    Dzieło Vesaliusa zapoczątkowało całą szkołę anatomów. Jednym z najwybitniejszych i najbardziej wszechstronnych był Gabriele Fallopio z Modeny (1523-1562). W młodości pełnił funkcję kanonika katedralnego w rodzinnym mieście, a dopiero później zwrócił się ku medycynie i zielarstwu, których początkowo uczył się pod kierunkiem miejscowego medyka. Ratował się przed nędzą usiłując zarabiać na życie jako cyrulik. Ostatecznie udało mu się ukończyć studia medyczne na uniwersytecie w Ferrarze, z którym później związał się jako wykładowca. Następnie nauczał w Pizie, by ostatecznie objąć słynną katedrę anatomii i chirurgii uniwersytetu w Padwie (1551), którą wcześniej kierował Matteo Realdo Colombo (odkrywca małego obiegu krwi), a przed nim Andreas Vesalius.

    Ogromny wkład Fallopia w rozwój wiedzy o budowie organizmu człowieka, pochodził z jego tytanicznej pracowitości jako anatoma wykonującego sekcje – nie tylko na zwłokach dorosłych, ale też na płodach i noworodkach. Zasłynął z precyzji swoich opisów, które opublikował w rozprawie Observationes anatomicae (Wenecja 1561). Najważniejsze dotyczyły układu kostnego, a także narządu słuchu. Opisał ucho wewnętrzne ze ślimakiem i błędnikiem, wyjaśnił związki pomiędzy błoną bębenkową a kosteczkami słuchowymi. Zajmował się również urologią i ginekologią; łacińska nazwa jajowodu to tuba uterina Fallopii (przewód Fallopia) nadana na cześć swojego odkrywcy.

    Galen * anatomia * sekcja zwłok * lekarze włoscy * kiła * epidemie * Denis Diderot * atlasy anatomiczne

    Simoni Simone

    LEKARZ KRÓLEWSKI

    Funkcja nadwornego medyka była niewątpliwe służbą zaszczytną, ale jednocześnie wiązała się z ogromną odpowiedzialnością. Sprawowanie pieczy nad zdrowiem i życiem władcy stanowiło większe wyzwanie niż leczenie „zwykłych” chorych. Dobre samopoczucie króla dotyczyło nie tylko jego samego – było racją stanu. Przez całe stulecia wielu europejskich monarchów miało władzę niemal absolutną; jeden kaprys mógł przesądzić o życiu dziesiątek tysięcy ludzi. Sam medyk, jako osoba z najbliższego otoczenia władcy, był najbardziej narażony na jego gniew, humory i obsesje. Zdarzało się też jednak, że króla i lekarza łączyła przyjaźń.

    Na dworze polskim stanowisko medyka nadwornego funkcjonowało od czasów piastowskich. Polscy władcy otaczali się doskonale wykształconymi fachowcami, absolwentami uniwersytetów włoskich, francuskich i niemieckich. Od 1364 r. medycynę można było studiować także w Polsce. Lekarze towarzyszyli władcom nie tylko w życiu dworskim, ale i w wyprawach wojennych. Pierwszą wzmiankę o działalności lekarza na polu walki przekazał w XII w. Gall Anonim pisząc, że pod Międzyrzeczem Pomorskim medyk książęcy ocalił życie stolnikowi Bolesława Krzywoustego przez zręczne wyjęcie potrzaskanych kości z czaszki. Do najznamienitszych lekarzy monarchów polskich należał Jan Stanko (ok. 1430-1493), medyk Kazimierza Jagiellończyka i wychowawca jego dzieci. Liczna grupa medyków otaczała Zygmunta Starego, m.in Wojciech Baza i Jan Benedykt Solfa, który górował nad innymi wielkim doświadczeniem oraz szczególnymi uzdolnieniami w leczeniu chorób zakaźnych. U boku Zygmunta Augusta czuwał Józef Struś (1510-1568), autor słynnej rozprawy o tętnie, a także autorzy zielników: Marcin z Urzędowa i Hieronim Spiczyński.

    Na dworze Stefana Batorego działał Włoch Niccolo Bucella (ok. 1520-1599), którego król zatrudnił jako osobistego lekarza jeszcze w Siedmiogrodzie. Po r. 1581 przyjęto na Wawel kolejnego medyka – też Włocha – Simone Simoniego (1532-1602). Była to niezwykle barwna postać o wielkim talencie do popadania w konflikty. Z Lukki musiał uciekać za sprzyjanie reformacji, w Genewie pokłócił się z miejscowymi protestantami, z paryskiego Collège Royal wyrzucono go za poglądy religijne, a z Heidelbergu po starciu z tamtejszą gminą luterańską. W Lipsku chwilowo pełnił funkcję medyka księcia elektora, ale wkrótce wyjechał do Pragi, gdzie przeszedł na katolicyzm. Stamtąd trafił do Krakowa. Swoim zwyczajem Simoni i tu popadł w konflikt – tym razem z kolegą po fachu i rodakiem, któremu zarzucał błędy w sztuce lekarskiej i uśmiercenie Stefana Batorego. Spór rozstrzygnął dopiero kolejny król, Zygmunt III, który przyznał rację Niccolo Bucelli.

    lekarze nadworni * Wojciech Baza * Jan Benedykt Solfa *Marcin z Urzędowa * Hieronim Spiczyński * Marcin Siennik

    Girolamo Mercuriale

    I POLSCY STUDENCI W PADWIE

    Girolamo Mercuriale (1530-1606), syn lekarza, kształcił się w Bolonii, Padwie i Wenecji, gdzie uzyskał doktorat w 1555 r. Podczas misji dyplomatycznej w Rzymie przesiadywał w bibliotekach studiując literaturę filozoficzną i medyczną starożytnych Greków i Rzymian. Sławę oraz katedrę medycyny na uniwersytecie w Padwie zapewniła mu głośna rozprawa o gimnastyce De arte gymnastica libri VI (Wenecja 1569). Myśl o dobroczynnych skutkach ćwiczeń fizycznych rozwinęła się już w starożytności, a rozmiłowani w antyku ludzie renesansu skwapliwie ją podchwycili. Mercuriale w swojej pracy wyraźnie oddzielił ćwiczenia fizyczne wykonywane dla zdrowia od np. musztry wojskowej czy treningu atletów. Jego zdaniem gimnastyka miała budować odporność oraz wzmacniać organizm.

    Kilka kolejnych lat spędził na tłumaczeniu pism Hipokratesa oraz przygotowywaniu kolejnej rozprawy, poświęconej tym razem chorobom skóry: De morbis cutaneis et omnibus corporis humani excrementis (1572), w której opisał m.in. świerzb i trąd. Zainteresowania Mercurialego obejmowały również inne choroby zakaźne, takie jak dżuma (De pestilentia, 1577), której groźna fala przetoczyła się przez Wenecję w latach 1575-1577. W 1582 r. wydał pracę poświęconą chorobom kobiecym (De morbis mulieribus). Równocześnie cały czas wykładał na uniwersytecie kształcąc rzesze młodych adeptów. Dwoje z nich podjęło się opracowania wybranych zagadnień medycznych w oparciu o prelekcje profesora. Byli to Polacy: Jan Hieronim Chrościejewski z Poznania oraz Wojciech Szeliga z Warszawy.

    Chrościejewski (ok. 1555-1627/1628) spisał i zredagował wykłady dotyczące chorób dziecięcych. Swą pracę wydał w Wenecji w 1583 r. pt. De morbis puerorum tractatus. Był to pierwszy systematycznie opracowany traktat z dziedziny pediatrii, uwzględniający całość wiedzy o dziecku z okresu starożytności i średniowiecza wraz ze współczesnymi nowinkami, zwłaszcza w zakresie terapii. Dzieło to do XVIII w. stanowiło podstawowy podręcznik pediatryczny i było wielokrotnie wznawiane.

    Wojciech Szeliga (zm. 1585) pochodził prawdopodobnie z rodziny mieszczańskiej. Doktorat uzyskał w tym samym roku, co Chrościejewski (1582). Dwa lata później wydał rozprawę z zakresu toksykologii (De venenis et morbis venenosis tractatus) w oparciu o wykłady Mercurialego. Obaj młodzi medycy mieli wówczas około 18-19 lat.

    lekarze włoscy * epidemie * dżuma * trucizny * toksykologia * lekarze polscy * lekarze wielkopolscy * Wojciech Szeliga

    Jan Jonston

    POTOMEK SZKOCKICH IMIGRANTÓW W LESZNIE

    W XVII w. zaczął się dokonywać proces modernizacji medycyny wiodący do przełomu nowożytnego, który miał nastąpić około połowy XIX w. Zaczęto zmierzać w kierunku obserwacji i materialnego pojmowania choroby oraz porzucać pełen spekulacji model scholastyczny. Bodźcem dla takiego właśnie kierunku rozwoju medycyny był szereg odkryć naukowych dotyczących zarówno zjawisk przyrodniczych, jak i funkcjonowania i budowy organizmu człowieka. Coraz intensywniej zaczęto dostrzegać wady teorii humoralnej Hipokratesa i Galena.

    W tym właśnie okresie w Lesznie działało niezwykle prężne środowisko naukowe. Była to złota epoka w historii tego miasta, zapoczątkowana w 1516 r. wraz z osiedleniem się braci czeskich, dzięki którym kwitło szkolnictwo i drukarstwo. W mieście odbywały się liczne jarmarki, miejscowe towary eksportowane były do Saksonii, Rosji i na Litwę. Gdy naokoło toczyły się wojny i prześladowania religijne, w Lesznie, w spokoju i zgodzie, żyli przedstawiciele czterech wyznań: bracia czescy, luteranie, katolicy oraz żydzi.

    Wśród elity intelektualnej Leszna tego okresu wyróżniał się Jan Jonston (1603-1675), potomek szkockiego rodu Johnston of Cragaburn. W dzieciństwie uczył się w szkole braci czeskich w Ostrorogu, a następnie w Saint Andrews i St. Mary’s College w Szkocji. Doktorat uzyskał w 1634 r. w Lejdzie na podstawie rozprawy De febribus. Odrzucił atrakcyjne propozycje pracy na uniwersytetach niemieckich i w 1636 r. osiadł w Lesznie, gdzie objął funkcję fizyka miejskiego (sprawował pieczę nad aptekami) oraz osobistego lekarza Bogusława Leszczyńskiego. Cały czas zajmował się też pracą naukową: prócz medycyny, pasjonowała go zoologia, botanika, a także teologia. W Lesznie napisał swój najsłynniejszy podręcznik Idea universae medicinae practicae (1644), który stanowił kompendium całej ówczesnej wiedzy medycznej. Opisując poszczególne choroby Jonston omówił ich objawy, przyczyny oraz leczenie. Jako pierwszy przedstawił nową gałąź lecznictwa: medycynę pracy. Był też autorem wybitnych dzieł encyklopedycznych, m.in. Dendrographias sive historiae naturalis de arboribus et fructibus, wydana w 1662 r. we Frankfurcie nad Menem, pierwsza na świecie monografia dendrologiczna.

    lekarze polscy * lekarze wielkopolscy

    Ludwik Perzyna

    POPULARYZATOR WIEDZY MEDYCZNEJ

    Pojawiające się w XVIII w. i publikowane na zachodzie najnowsze odkrycia naukowe w zakresie diagnostyki, profilaktyki i terapii docierały również na ziemie polskie. Na łamach prasy oświeceniowej donoszono o nowinkach medycznych, jednak nie znajdowały one szerszego społecznego odzewu. W dalszym ciągu głównym źródłem wiedzy o leczeniu były kalendarze; silną pozycję miała astrologia i wiara we wpływ planet na kondycję człowieka. Prawdziwą plagą były ogłoszenia i ulotki polecające cudowne specyfiki na wszelkie choroby. Głos uczonych medyków, krytykujących leki uniwersalne i szerzące się praktyki znachorskie, ginął wśród krzykliwych ogłoszeń balwierzy, cyrulików i producentów cudownych balsamów.

    Potrzebę oświecenia prostego ludu dostrzegł Ludwik Perzyna (1742-1812), urodzony w Krakowie lekarz, zakonnik i autor poradników medycznych. Prawdopodobnie nie miał formalnego wykształcenia lekarskiego. Wiedzę zdobył praktykując medycynę na Ukrainie, Pokuciu i Wołoszczyźnie oraz podczas lektury dzieł uczonych medyków. Od 1788 r. był przeorem klasztoru w Kaliszu, w latach 1790-1793 kierował szpitalem im. Jana Bożego w Warszawie, a od r. 1793 związał się z klasztorem i szpitalem św. Ducha w Kaliszu.

    Na twórczość i metodę pisarską Perzyny wpłynął najsilniej Samuel Tissot – szwajcarski lekarz tłumaczony i wydawany w Polsce. Zainspirował on kaliskiego medyka do szerzenia oświaty prozdrowotnej wśród niższych warstw społeczeństwa i przedstawiania trudniejszych wiadomości w formie dialogu lekarza z pacjentem. Sam Perzyna był autorem przeróbki jednej z prac Tissota: Porządek życia w czerstwości zdrowia w długie prowadzący lata (1789). Podkreślał w niej znaczenie świeżego powietrza, odpowiedniej diety, zalety wysiłku fizycznego, a także wskazywał na związki między zdrowiem a warunkami mieszkaniowymi.

    Ludwik Perzyna * Samuel August Tissot * higiena * cyrulik * anatomia * puszczania krwi * poradniki medyczne * lekarze polscy * lekarze wielkopolscy * medycyna na co dzień * wodolecznictwo * uzdrowiska * Krzeszowice * kalendarze

    Rafał Józef Czerwiakowski

    OJCIEC CHIRURGII POLSKIEJ

    Przyszły chirurg, Rafał Czerwiakowski (1743-1816), początkowo miał zostać duchownym. Jako młodzieniec wstąpił do pijarów, a później został nauczycielem w szkole zakonnej. Medycyną zainteresował się dość późno. Miał już 28 lat, gdy wyjechał na studia medyczne do Rzymu (na koszt księcia Michała Poniatowskiego). Stopień doktora filozofii i medycyny uzyskał w 1776 r. Następnie uczył się chirurgii w Paryżu i położnictwa w Berlinie. Gruntownie wykształcony, zaopatrzony w list polecający od księcia Poniatowskiego, przybył w 1779 r. do Krakowa. Wkrótce potem mianowano go kierownikiem nowo utworzonej, pierwszej polskiej katedry chirurgii, położnictwa i anatomii, którą to funkcję pełnił aż do r. 1805. Opracował wiele innowacyjnych metod operacyjnych, wynalazł też kilka narzędzi chirurgicznych. Był znakomitym dydaktykiem: wykształcił setki przyszłych lekarzy, a także przygotował wiele podręczników medycznych. Większość pozostała w rękopisach, drukiem ukazał się tylko jeden.

    Narząd opatrzenia chirurgicznego wydano w Krakowie w latach 1816-1817. Był to pierwszy polski podręcznik chirurgii teoretycznej i praktycznej. Składał się z sześciu tomów tekstu oraz ilustrowanego aneksu. W tomie pierwszym Czerwiakowski opisuje „sprzęty chirurgiczne pierwszej potrzeby”, takie jak szarpie, nici, gąbka, huba, flanela, drut. Porusza też problematykę gojenia ran oraz usuwania ropni. Tom drugi poświęcił „sprzętom chirurgicznym drugiej potrzeby” (opaski uciskowe, opatrunki). W tomie trzecim omawia „sprzęty chirurgiczne trzeciego względu”, czyli „opaski niewłaściwe”: plastry, kompresy, temblaki, kiłniki. Opisuje zagadnienia ortopedyczne: prostowanie kończyn i korekcję wad postawy, a także wady wzroku, słuchu, problem łysiny. Na koniec omawia protezy oka, ucha, czaszki, nosa, szczęki, zębów i kończyn. Tom czwarty skupia się na zagadnieniach związanych z oczyszczaniem ciała. Do kuracji „zewnętrznych” Czerwiakowski zalicza kąpiele i łaźnie. Następnie omawia działanie szczepień przeciwko ospie, odrze, świerzbowi i tryprowi. Dalsza część tomu poświęcona jest pierwszej pomocy w nagłych wypadkach: tamowanie krwawienia, pomoc przy utonięciu, zamarznięciu, poparzeniu, uderzeniu pioruna, powieszeniu, zadławieniu, upadku z wysokości oraz zatruciu. Na koniec chirurg omawia zakładanie szwów, amputacje, trepanacje i wyrywanie zębów. Ostatnie dwa tomy w całości poświęcone są różnego rodzaju lekom.

    lekarze nadworni * chirurg * lekarze polscy

    Karol Marcinkowski

    FILANTROP Z POZNANIA

    W XIX w. działalność społeczna i praca u podstaw nie były zjawiskami rzadkimi. Istniało wielu, także wysoko urodzonych, idealistów, którzy nie żałowali trudu, czasu i pieniędzy w niesieniu bezinteresownej pomocy. Doktor Karol Marcinkowski należy do ścisłego grona najszlachetniejszych postaci tej epoki. Urodził się w 1800 r. w Poznaniu w rodzinie drobnomieszczańskiej. Jako wzorowy uczeń został korepetytorem dzieci namiestnika Wielkiego Księstwa Poznańskiego Antoniego Radziwiłła, a w 1817 r. zdobył stypendium, które umożliwiło mu studiowanie medycyny w Berlinie. Już wtedy zaangażował się w działalność konspiracyjną, wtedy także wystąpiły u niego pierwsze objawy choroby płuc, która ostatecznie odebrała mu życie. Po uzyskaniu dyplomu lekarskiego zamieszkał przy Starym Rynku w Poznaniu, w domu aptekarza Augusta Kolskiego. W 1830 r. na wieść o wybuchu powstania listopadowego natychmiast wstąpił do szwadronów wielkopolskich. Wtedy po raz pierwszy zetknął się z epidemią cholery. Po upadku powstania odwiedził Szkocję, Anglię i Francję. Po powrocie do Poznania poświęcił się praktyce lekarskiej i pracy społecznej. Ten fanatyk pracy i ofiarności, który i innych zmuszał do ofiar na cele społeczne, zmarł wycieńczony gruźlicą w 1846 r. Pochowano go w rodzinnym mieście przy udziale tłumów biedoty, której służył zarówno na co dzień, jak i w walce z epidemiami.
 Marcinkowski był niekwestionowanym autorytetem w dziedzinie walki z cholerą i autorem rozprawy jej poświęconej, za którą otrzymał złoty medal Francuskiej Akademii Nauk. Zajmował się chirurgią i położnictwem, był też świetnym diagnostą. Napisał pierwszy polski traktat o przetaczaniu krwi (1836). Zasłynął jako opiekun i dobroczyńca biednych, którzy nazywali go „Doktorem Marcinem”. Pracował w Szpitalu Przemienienia Pańskiego przy Placu Bernardyńskim w Poznaniu, ale w godzinach porannych i popołudniowych przyjmował bezpłatnie ubogich, a także ofiarowywał im pieniądze na leki i jedzenie. Zarabiał niemało, lecz majątku nie zgromadził, gdyż to, co płacili mu zamożni, rozdawał potrzebującym. Całe swe dorosłe życie pochłonięty był działalnością na rzecz społeczeństwa: zakładał rozmaite dobroczynne placówki, takie jak Zakład dla Biednych a Uczciwych Położnic, Towarzystwo ku Wspieraniu Ubogich i Biednych w Poznaniu. Z jego inicjatywy powstał Hotel Bazar – symbol walki z gospodarczą dominacją Prus, który przez dziesięciolecia był ośrodkiem wspierania rodzimego przemysłu, handlu i rolnictwa, szerzenia oświaty, kształtowania opinii publicznej i ośrodkiem życia towarzyskiego.

    lekarze polscy * lekarze wielkopolscy * cholera * epidemie

    Alfred Bentkowski

    Z NOTATNIKA XIX-WIECZNEGO LEKARZA

    Do pokolenia XIX-wiecznych społeczników należał urodzony w Warszawie Alfred Bentkowski (1813-1850). Jako 18-latek podjął studia medyczne na Uniwersytecie w Królewcu. Pięć lat później uzyskał tytuł doktora medycyny i chirurgii na podstawie rozprawy Analecta morbis quibusdam pectoris. Jej przedmiotem były choroby dróg oddechowych: zapalenie krtani, tchawicy i oskrzeli oraz gruźlica.
 Medycynę zaczął praktykować w Poznaniu, gdzie poznał Karola Marcinkowskiego, który aż do śmierci pozostał jego serdecznym przyjacielem. Bentkowski szybko zyskał sobie opinię zdolnego i dobroczynnego lekarza otaczającego szczególną opieką ubogich chorych. W 1843 r. w jego życiu nastąpił nagły zwrot – poczuł powołanie do życia duchowego i postanowił wstąpić do zgromadzenia zmartwychwstańców w Rzymie (mimo protestów Marcinkowskiego). Zmarł kilka lat później na gruźlicę.

    W historii medycyny zapisał się jako lekarz-praktyk. Poza doktoratem, napisał tylko jedną pracę naukową, zatytułowaną O elektryczności jako środku lekarskim, która ukazała się w „Pamiętniku Towarzystwa Lekarskiego Warszawskiego” w 1843 r. Zachowane w Bibliotece Kórnickiej zapiski Bentkowskiego świadczą, że w leczeniu chorych stosował opisaną przez siebie metodę. Na możliwość leczniczego zastosowania elektryczności po raz pierwszy wskazał w 1743 r. lekarz i przyrodnik Johann Gottlob Krüger (1715-1759). Jego zdaniem „elektryczność należałoby zaliczyć do medycznych środków wspomagających”. Sformułował teorię, iż działanie prądem rozrzedza soki ciała i powoduje, że stałe części ciała są w stanie kurczyć się z większą żywotnością. Inni zwolennicy tej metody zalecali stosowanie elektryczności przy bólach, katarze, gorączce, paraliżu.

Kategoria:

Diarium medicum 1842