Exposicio in regula S. Benedicti

Opis

• Sygnatura: BK 00124
• Kopie:
  • BPCim. 3043
  • Mf 302
  • CD 693
  • CD 748
  • Fotokop. I,599
• Autor: Smaragdus opat klasztoru Saint-Mihiel (?-ca 830)
• Tytuł: Exposicio in regula S. Benedicti
• Miejsce i czas powstania: 9-10 w.
• Opis fizyczny: 162 k. 25,5x21 cm
• Oprawa: Pergamin żółty, oprawa francuska, 18 w.
• Uwagi dot. oprawy: Oprawa francuska z XVIII w. w tekturę obciągniętą żółtym pergaminem. Grzbiet ozdobiony potrójnymi liniami, wyciśniętymi na brzegach i dzielącymi płaszczyznę na mniejsze prostokąty. Linie te obramiają również czerwoną naklejkę ze złoconym stanowiącym stary tytuł rękopisu: "REGULE MANUSCRI // ANNO 1130". Dolna część skóry grzbietu oderwana do wysokości pierwszego wiązania. Wiązań jest 5.
• Język: Łac.
• Zawartość:
  • Engelbertus [Angilbertus, Angelbertus]: Rythmus de pugna Fontanetica k. 1
  • Smaragdus de Saint-Mihiel: Exposicio in regula S. Benedicti. Incipit Expositio [Zmaracdi Abbatis in] Regula Sancti Benedicti [kapitałą] k. 1v-161
  • Incipit prefatio in eadem regula metrice dicta [kapitałą] k. 1v-2
  • Incipit proemium [kapitałą] k. 2
  • Explicit proemium [kapitałą] k. 2v-25v.
  • Incipiunt capitula regule. I Monasterii [kapitałą] k. 25v-26v.
  • Incipit regula [kapitałą] k. 26v-161v.
  • [Wiersz o stopniach pokory zakonnej - 3 w.]: k. 97v.
  • [Wiersz o zaletach opata - 2 w.] k. 152
  • [Wiersz ostrzegający grzesznika] k. 152
  • Ista liber vocatur regularum et qui furaverit au[t] rapuerit maledictus sit cum Juda et cum ceteris qui perierunt a. Fiat fiat Amen. [Dopisano:] traditore domini et cum datan et abiron k. 162
  • [Wśród prób pióra:] "Beato Ans[chero?!]" k. 162v.
• Proweniencja: Ze zbiorów Tytusa Działyńskiego
• Hasła przedmiotowe:
  • Benedyktyni 9-10 w.
  • Reguły i konstytucje zakonne 9-10 w.
  • Poezja łacińska 9-10 w. Francja
  • Bitwa pod Fontenoy-en-Puisaye (841) w literaturze 9-10 w.
• Uwagi:
  • Zabytek powstał najprawdopodobniej w skryptorium klasztornym na terenie Francji; zawiera dzieło Smaragdusa, opata klasztoru św. Michała (Saint-Mihiel) koło Verdun, poświęcone regule św. Benedykta.
  • Po k. 155 brak karty z tekstem: cap. 65, c. 920-921; tekst urywa się kilka linii przed końcem traktatu; po k. 161 brak karty z tekstem cap. 73, c. 952 z zakończeniem. Tekst uzupełniali poprawkami pisarze współcześni, lecz na k. 155 i 160v występuje pismo ręki G późniejszej, zapewne X lub XI wieku. Na marginesach k. 97 i 152 ręka XIII wieku dopisała drobną minuskułą trzy wierszyki.
  • Brak kolofonu z ewentualnie ongiś istniejącym śladem prowieniencji rękopisu. Na później dopisanej k. 162 w X wieku wypisano dla zastąpienia poprzedniego kolofon i klątwę bez dzielenia wyrazów.
  • Częste są glosy na marginesach: k. 6, 7, 9-66 i zwłaszcza 43-67; powstały one w XIV/XV wieku i często spełniają rolę orientacyjnych nagłówków. Glosy te, jak zwraca uwagę Budkowa, cytują "Catholicon" Jana Balbi z Genui pisany w r. 1286, np. k. 15v: secundum Catholicon.
  • Prosty inicjał A na k. 1 (wymiarów 2,5 x 1,5 cm) uzupełniono niezgrabnie rozmazaną czerwienią. Na k. 2 inicjał: uncjalne H posiada pole wypełnione czerwienią, nieco niżej dwie duże litery O ozdobione są czerwienią. Upstrzone zostały też duże litery na k. 26v i 27. Na k. 98 nagłówek pisany kapitułą kwadratową z uncjałą. Rozpoczynająca go litera I wykonana jest piórem w kształcie prostej plecionki. Poniżej również imitując plecionkę wykonano H. Inne inicjałki w rękopisie małe, czerwone nie zwracają swym kształtem specjalnej uwagi.
  • Pergamin jest niejednolity, przeważnie cienki i biały (francuski), choć na niektórych kartach gruby, np. k. 49-56-58, 57. Pismo omija częste otwory i uszkodzenia w pergaminie. Drobne uszkodzenia od robactwa świadczą, że posuwając się od pierwotnej oprawy robactwo zaczynało gruźć pergamin przed nową oprawą z XVIII w. W tym czasie k. 155 była osadzona inaczej, o 1 cm wyżej. Poprzecinane karty przy liniowaniu rylcem np. k. 98, 101, 124, 139, 143, 144, 145. Przecięcia na 2 ostatnich kartach zostały zeszyte grubą jedwabną nicią. Przy dosztukowaniu k. 40 użyto misternego systemu nacięć i wplecenia paska pergaminowego.
  • Rękopis przy oprawie obcięto 5 mm z góry, 4 mm z boku i 7 mm z dołu. Wskazują na to zakładki na k. 25, 68, 74, 114, 117.
  • Na karcie ochronnej papierowej k. II znajduje się krótka notatka Z. Celichowskiego: "Proweniencja bliżej nie znana, przed wejściem do Biblioteki Kórnickiej zapewne nabył Działyński w Paryżu". Więcej uwag dot. proweniencji i datacji rękopisu zob. J. Zathey, Katalog rękopisów średniowiecznych Biblioteki Kórnickiej, 1963.
  • Wg najnowszych ustaleń rękopis nabył Tytus Działyński od wielkopolskiej gałęzi rodziny Radziwiłłów (por. materiały z sesji naukowej dot. rkpsu BK 124 opublikowane w "Pamiętniku Biblioteki Kórnickiej" z. 33 (2016), s. 9-82.
  • Wiersz o bitwie pod Fontanetum (814 r.) składa się z 15 strof abecedariusa; jest to jedyny znany pełny tekst tego utworu. Zob.: T. Jasiński, Próba rekonstrukcji pierwotnego tekstu wiersza Angilberta o bitwie pod Fontenoy (841 rok), "Pamiętnik Biblioteki Kórnickiej" z. 33 (2016), s. 27-82.
  • Z katalogu Jerzego Zatheya: Pismo z końca IX w., w 2 kolumnach, minuskułą karolińską z zachodniej Francji. Nagłówki pisane capitalis rustica. Duże litery (inicjalne) albo z capitalis rustica albo z uncjały; na k. 1v i 98v - capitalis quadrata. Kilka rąk (Kozłowska - Budkowa wyróżnia 8 rąk, z których ostatnia g jest późniejsza). Pisarze różnych rąk mieli przydzielony materiał do przepisania i czasem musieli przy przepisywaniu ścieśniać pisma (np. k. 97 i 97v) lub dodać karty (np. k. 57 i 58, przy czym ostatnia zapisano tylko w połowie). Jedynie na k. 50 dodano 4 litery rubro - minią. Na marginesach k. 97v i 152 dodano krótkie łacińskie wiersze ręką XIII w. Glosy zielonkawo-żółtym atramentem pisane ręką z przełomu XIV-XV w. rozrzucone są na marginesach k. 6v-67. Trafiają się passim wcześniejsze poprawki i dopisy. Ozdób mało.
• Opracowania:
  • Kozłowska-Budkowa Z.: Najstarszy rękopis Biblioteki Kórnickiej, "Prz. Bibliot." T. 3: 1929, s. 496-509.
  • Jasiński T., Próba rekonstrukcji pierwotnego tekstu wiersza Angilberta o bitwie pod Fontenoy (841 rok), "Pamiętnik Biblioteki Kórnickiej" z. 33 (2016), s. 27-82.
  • Jasiński T, Dziedzictwo europejskie 15-zgłoskowca trocheicznego a artyzm wiersza Angilberta o bitwie pod Fontenoy, "Pamiętnik Biblioteki Kórnickiej" z. 35 (2018).