Tractatulus de sacramentis ecclesiasticis cum oratione demonstrativa, prologo et carmine.

Description

• Sygnatura: BK 02674
• Kopie: Mf 7296
• Autor: Georg Unterburger asesor karynckiego biskupstwa Gurk 15/16 w.
• Tytuł: Tractatulus de sacramentis ecclesiasticis cum oratione demonstrativa, prologo et carmine.
• Miejsce i czas powstania: 1495/1496
• Opis fizyczny: 39 k. 25x17,5 cm
• Oprawa: Deski, skóra biała, wyciski ślepe, ślady po zapięciach, 15/16 w.
• Język: Łac.
• Zawartość:
  • k. 1v-5r ORATIO DEMONSTRATIVA AD LEONARDUM IUVANENSEM; [rubrica ad orationem:] In Reuerendissimi in Christo patris illustris principis][Georgii Unterburger iurispontificii (!) professoris, assessoris Gurczensis, Oracio demontratiua; [incipit oratio demonstrativa:] Octauius Augustus secundus Romanorum caesar uir fortunatissimus][Iuuauensem ecclesiam foelicissime gubernaueris in supernae patriae sciui tandem perenni beatitudine saruaris.
  • k. 6v-7r PROLOGUS AD TRACTATULUM DE SACRAMENTIS ECCLESIASTICIS; [rubrica ad prologum:] Ad Reuerendissimum in Christo patrem Illustrem principem][Assessoris Gurczensis De sacramentis ecclesiasticis tractatulus. Incipit prologus; [incipit prologus ad tractatulum:] Cum mecum ipse anno reuoluerem Reuerendissime Archipresul, quidnam sacerdotali institucioni tue][inter ceteraque bibliotece tue opuscula minima saltim facere collocari haud dedigneris.
  • k. 7r-38r TRACTATULUS DE SACRAMENTIS ECCLESIASTICIS; [rubrica:] Incipit Tractatulus; [incipit tractatulus:] Quoniam quidem omne officium ministeriumque sacerdotale fere circa sacramentorum administracionem uersatur consistatque. Teste uero Marco Tulio in primo libro][mundi conditor ac humani generis liberator, cuius imperium fuit est et erit uniuersis fidelibus sua miseracione largiri dignetur. Amen.
  • k. 38v CARMEN AD LEONARDUM IUVANENSEM; [rubrica:] Ad Reuerendissimum in Christo patrem Illustrem principem][Assesoris Gurczensis Carmen; [incipit carmen:] Leonarde meis princeps allabere donis / Illustris, licet haec sint uilia tibi / Munera: nec sacrae digna gloria mitrae][Quae fuerint mentis pignora firma meae.
• Grafika: inicjały barwne Iluminacje
• Proweniencja: Leonhard von Keutschach; Hofbibliothek Salzburg; gen. Claude Jacques Lecourbe (1801); Guillaume-Emmanuel-Joseph Guilhem de Clermont-Lodève, baron Sainte-Croix (1807); Biblioteka Uniwersytecka w Wilnie; zakup od Wolfganga Trypuckiego z Raciborza (1961)
• Hasła przedmiotowe:
  • Keutschach, Leonhard von‏ ‎ (1442-1519)‏
  • Teologia katolicka 15 w.
  • Pieśń (lit.) 15 w.
  • Sakramenty teologia katolicyzm 15 w.
• Uwagi:
  • Oprawa z przełomu XV i XVI w., współczesna spisaniu rękopisu, deska obciągnięta jasną skórą z tłoczonymi podwójną linią rombami zamkniętymi w kwadratowym polu. Okładzina przednia zachowuje dwie trójkątne klamerki z dwugłowym orłem (jako symbol Reichsfreiheit arcybiskupa Salzburga?), na tylnej tylko ślady po klamrach. Cały grzbiet słabo czytelne zapiski, w dolnej części atramentem „Hss [ex „Mss” corr.] 10 [również korygowane]”, ostatni wers uszkodzony. Usunięte połówki papierowych wyklejek zarówno przedniej jak tylnej okładziny.
  • Składki i foliacja: dwie foliacje. Jedna w górnym prawym rogu kart ciemnym atramentem. Druga, z okresu spisania rękopisu, w dolnym prawym rogu jasnym atramentem numeruje bifolia w ramach składek (cyfra 4 podana jeszcze jako konserwatywna pół-ósemka). Reklamanty na k. 14v, 22v, 30v. Składki: I3 (1-6), II4 (7-14); III4 (15-22); IV4 (23-30); V4 +1 (31-8).
  • Znaki wodne: na wyklejce okładziny tylnej w rozmiarze 40 mm x 58 mm w kole pojedynczej linii waga z zaokrąglonymi szalami, zawieszona na leżącym półksiężycu. Typ częsty w Austrii u schyłku XV w. - zob. Piccard 5, Abtlg. 7, nr 201-209, por. Briquet nr 2482.
  • Pismo: gotyckie XV w. Liniowanie czerwonym atramentem. Lustro tekstu 10,5 x 15,5 cm, w jednej kolumnie, zasadniczo 34 w. na stronie, pisany poniżej linii górnej atramentem ciemnobrązowym, zaś czerwonym nagłówki i rubryki. Majuskuły zaznaczone czerwoną kreską pionową.
  • Znaki proweniencyjne: w dolnej części grzebietu oprawy „Hss [ex Mss corr.] / 10 [również korygowane], ostatni wers uszkodzony. Na wyklejce okładziny przedniej zamazany i nieczytelny zapis (?) ołówkiem. Oprócz tego pieczęć BK PAN i ołówkiem wpisana sygnatura akcesji. Na k. 1r jasnym atramentem nowożytne „Waluki” (ew. Walum, Waluki) oraz „50: Jhr [lub Jkr/Fhr/Fkr]”, ślad wymazanej fioletowej pieczątki okrągłej pośrodku karty (Biblioteki Publicznej Uniwersytetu w Wilnie?). Takiż ślad na k. 39v.
  • Charakterystyka: prowincjonalny, ale reprezentacyjny (zob. Zdobienia) rękopis stanowił dar Georga Unterburgera, nieznanego bliżej asesora karynckiego biskupstwa Gurk, dla nowego metropolity, arcybiskupa Salzburga. Prolog, mowa pochwalna i wieńcząca dzieło carmen są autoprezentacją i świadectwem erudycji i wykształcenia prowincjonalnego duchownego, chcącego wkupić się darem w łaski potężnego hierarchy. Odbiorcą i adresatem rękopisu był Leonhard von Keutschach, pochodzący z Karyntii książę-arcybiskup Salzburga w l. 1495-1519 (konsekr. w 1496 r.; zob. Heinisch 1985, s. 250n.). Jako metropolicie podlegała mu diecezja Gurk, stanowiąca wówczas wówczas istotną część salzburskich posiadłości na terenie Karyntii. Treść mowy pochwalnej na cześć arcybiskupa, a zwłaszcza rubryka ją poprzedzająca sugeruje, że Unterburger obdarował metropolitę na inaugurację jego pontyfikatu. Z tekstu rękopisu wynika, że Unterburger również pochodził z Karyntii, ale z jakiegoś pomniejszego ośrodka, które zestawia z potężnym w ramach horyzontu geograficznego tekstu Friesach („potentissimum vero .... oppidum Frisacense, oppidolumque natale meum ...). Najbardziej prawdopodobna wydaje się karyncka miejscowość Unterburg (ob. część Sankt Kanzian) kilka kilometrów na zachód od klasztoru Eberndorf, którego zarządzą nieco wcześniej był adresat reprezentacyjnego daru-rękopisu. W naszym rękopisie rękopisie (w 1495/6 r.) przedstawia się Unterburger jako „assessor gurczensis”, co może oznaczać asesora konstystorskiego (?). Potem występuje Unterburger jako interwent w co najmniej dwóch dyplomach wystawionych przez biskupa Gurk Rajmunda Peraudi (pontyf. 1491-1501/1505) w Ulm i Erfurcie w 1502 r. a zachowanych odpowiednio w Salzburgu i Gurk. Pochodzący z Saintes (Francja) Peraudi prawdopodobnie nigdy nie odwiedził swej diecezji, a w momencie wystawienia dokumentów przebywał na terenie Rzeszy, gdzie w l. 1501-1504 głosił indulgencje (zob. Tropper 2003, s. 118). Dyplomy ujawniają dalsze etapy kariery Unterburgera, gdyż wymieniony jest w nich odpowiednio jako „decretorum doctor” i „secretarius et familiaris noster” oraz jako „utriusque doctor” i „capellanus” wystawcy. Brak śladów komentowania lub w ogóle korzystania z rękopisu. Podwójny orzeł zdobiący klamry okładziny przedniej (zob. wyżej: Oprawa) sugeruje, że rękopis oprawiony został w Salzburgu, ale dopiero porównanie oprawy rękopisu, a zwłaszcza widniejących na grzebiecie zapisek (sygnatur?) ze zbiorami salzburskimi pozwoliłoby rozwiać wątpliwości. Z pewnością ze zbiorów tamtejszej Hofbibliothek zarekwirował go w 1801 r. francuski gen. Claude Jacques Lecourbe (Beyträge zur Geschichte, s. VI i 328), zaś w 1807 r. w Paryżu wystawiony został na aukcji księgozbioru Guillaume'a de Clermont-Lodève, barona Sainte-Croix (Notice des livres, s. 8, poz. 77). W nieznanym czasie i okolicznościach kodeks wszedł do zbiorów Biblioteki Uniwersyckiej w Wilnie. Zbywca egzemplarza Wolfgang Trypucki podczas wojny był stróżem tejże biblioteki. Po wojnie osiadł na Śląsku, najpierw w Raciborzu (skąd w 1960 i 1961 r. zbył Bibliotece Kórnickiej PAN ten rękopis oraz BK 2673, 2202, 2003, 2204) potem zaś w Górze Śląskiej (już stamtąd zbył BK PAN rękopis BK 11170 oraz, w 1969 r., władzom Zamościa pierwszy dokument lokacyjny, za co otrzymał honorowe obywatelstwo tego miasta). Teksty oryginalne, powstałe pod kontrolą autora, nieznane nauce.
  • Zdobienia: bogato iluminowana k. 2r, gdzie malowany inicjał „O(ctauius)” na 9 wersów, z którego wyrasta okalająca i dzieląca kartę na dwa pola malowana floratura, gdzie m.in. orzechy, ścięta rzepa (?) oraz ptaki (sroka, samiec gila, bogatka, dzięcioł). Kolory jasne, pastelowe, za wyjątkiem indygo. Liczne złocenia. W polu dolnym wyznaczonym przez floraturę tekst, w polu górnym dwa herby. 1. Po prawej herb arcybiskupów Salzburga: tarcza dwudzielna w słup, w polu prawym złotym lew czarny wspięty, w polu lewym czerwonym pas biały pośrodku. Nad tarczą czerwony kapelusz kardynalski z dwoma frędzlami, za tarczą krzyż arcybiskupi. 2. Po lewej herb rodowy Leonharda v. Keutschach: w polu czarnym tarczy biała rzepa, nad tarczą mitra i pomarańczowy paliusz z kolorowymi frędzlami, za tarczą pastorał. Na k. 7r dwa inicjały malowane, „C(um)” na 4 w. oraz „Q(uoniam)” na 7 w., z którego wyrasta malowana floratura zajmująca margines wewnętrzny. Na marginesie zewnętrznym złote koło zdobione drobnym filigranem w czarnym kontrkolorze. Na k. 13r inicjał malowany „C(onfirmacio)” na 6 w., z którego wyrasta malowana floratura zajmująca dolną połowę marginesu wewnętrznego. Na k. 14r inicjał malowany „M(atrimonium)” na 6 w., z którego wyrasta malowana floratura zajmująca dolną część marginesu wewnętrznego i cały margines dolny. Na k. 16r inicjał malowany „O(rdo)” na 6 w., z którego wyrasta malowana floratura zajmująca margines wewnętrzny. Na marginesie dolnym floratura naszkicowana piórkiem. Na k. 27 v inicjał malowany “E(ucharistia)” na 6 w., z którego wyrasta malowana floratura zajmująca górną część marginesu zewnętrznego i wychodząca na margines górny. Na k. 32 v inicjał malowany “P(enitencia)” na 6 w., z którego wyrasta malowana floratura zajmująca dolne ¾ marginesu zewnętrznego. Na k. 36r inicjał malowany “S(acra)” na 6 w., z którego wyrasta niewielka malowana floratura. Na k. 38v inicjał malowany „L(eonarde)” na 6 w., z którego wyrasta floratura obejmująca większą część marginesu zewnętrznego. Na większości kart zdobienia skryby w postaci linii piórkiem oraz wertykalnego przedłużania liter, czasem z dodatkiem czerwonego atramentu.
  • K. puste: 1r, 5v-6r, 39r-v
• Opracowania:
  • Beyträge zur Geschichte des Aufenthaltes der Franzosen im Salzburgischen und in den angränzenden Gegenden, Salzburg 1801, t. 1, s. VI i 328
  • Notice des livres bien conditionnés du cabinet de M. ***. Avec un supplément qui contient beaucoup d’anciennes éditions du XVe siècle, des manuscrits sur vélin, avec des miniatures, etc. Dont la vente se fera le 9 mars 1807 et jours suivans, en l’une des salles, rue des Bons-Enfans, n° 30, Paris 1807, s. 8, poz. 77
  • Sosnowski Miłosz, "Vilia munera" karynckiego asesora dla arcybiskupa Salzburga Leonarda von Keutschacha (BK 2674), „Pamiętnik Biblioteki Kórnickiej” 37, 2020, s. 9-36 (tam też wydanie ORATIO, PROLOGUS i CARMEN)
  • Reinhard R. Heinisch, Leonhard von Keutschach, w: Neue Deutsche Biographie, t. 14, Berlin 1985, s. 250-251 (bez tego rękopisu)
  • Christine Tropper: Raimund Peraudi, w: Neue Deutsche Biographie, t. 21, Berlin 2003, s. 117-118 (bez tego rękopisu)
  • Urkunden Salzburg, Erzstift (1124-1805) SLA, OU 1502 VII 19, w: monasterium.net, [http://monasterium.net/mom/AT-SLA/Erzstift/SLA_OU_1502_VII_19/charter] dostęp 13.03.2018 (bez tego rękopisu)
  • Archiv der Diözese Gurk DKA Urkundenreihe M-47, w: monasterium.net, [http://monasterium.net/mom/AT-ADG/AGDK/M-47/charter] dostęp 13.03.2018 (bez tego rękopisu)